VIPENGELE VYA KIFALSAFA KATIKA RIWAYA YA BW. MYOMBEKERE NA BI BUGONOKA

CHUO KIKUU CHA DAR ES SALAAM

IDARA YA LUGHA YA KISWAHILI NA ISIMU

TAASISI YA TAALUMA ZA KISWAHILI

JINA LA KOZI: : FALSAFA YA KIAFRIKA NA NADHARIA YA FASIHI

MSIMBO WA KOZI: KF 204

MSIMAMIZI WA KOZI: MWL. FESTO.N. JOSTER

SIKU YA KUWASILISHA: ALHAMISI

NA.	JINA	NA. USAJILI	KOZI	SAINI
1.	Gaspery Emanuele K	2016-04-2479	BAK	*EGM*

SWALI LA MUHULA:

Kwa mifano bayana taja na kujadili vipengele vya falsafa ya kiafrika vinavyojitokeza katika riwaya ya Bwana Myombekere na Bi Bugonoka, juzuu ya kwanza. Vipengele hivyo vinahalisika vipi katika jamii yako ya leo.

Katika kujibu swali hili nimeligawa kaitka sehemu tatu ambazo ni utangulizi, kiini na hitimisho. Katika utangulizi nimeeleza dhana muhimu katika swali, katika kiini nimeeleza vipengele vya kifalsafa ya Kiafrka vinavyojitokeza katika riwaya ya Bwana Myombekere na Bi Bugonoka katika juzuu ya kwanza na uhalisia wa vipengele hivyo katika jamii.

Odera (1990), anasema Falsafa ni taaluma ambayo kanuni za msingi kuhusu asili, binadamu na jamii huchunguzwa na kujadiliwa.

vilevile Sodipo (1993), anasema falsafa ni udadisi unaohusu dhana na kanuni zinazotuongoz kuhusu uzoefu au mazoea kuhusiana na maadili, dini, sheria, sheria, saikolojia, historia, sayansi ya jamii na siasa.

Hivyo, Falsafa ni mawazo ambayo watu katika jamii wanaamini kuwa ni kweli na yanafanya mawazo hayo kuendelea kutawala misingi ya maisha toka kizazi kimoja hadi kingine.

Kuhusu falsafa ya Kiafrika wataalamu kama vile Placide Temples (1959), Oruka (1990) na Mbiti (1990). Wameifafanua dhana hii ya falsafa ya Kiafrika kuwa ni fikra au mitazamo wanayoishughulikia Waafrika wenyewe na watu wengine ambao si Waafrika lakini wanakubaliana na mila na desturi za Kiafrika na fasihi simulizi za Kiafrika. Hivyo falsafa ya Kiafrika ni ile ambayo imejikita katika mifumo ya kijamii, mila, desturi na fasihi simulizi za Waafrika.

Kwa ujumla falsafa ya Kiafrika ni mawazo ya Waafrika wenyewe juu ya mambo mbalimbali wanayoyafanya kama vile imani juu ya maisha, mila, desturi na jinsi ya kushirikiana katika jamii na kutafuta masuluhisho juu ya changamoto mbalimbali zinazowakabili katika maisha yao ya kila siku.

Katika kujibu swali hili riwaya ya ‘‘Bwana Myombekere na Bi Bugonoka’’ hasa juzuu ya kwanza ndiyo iliyotumika. Riwaya hii imeandikwa na Aniceti Kitereza na kufasiliwa na Gabriel Rugumbika mwaka (1980). Kwa ujumla riwaya hii inazungumzia maisha ya Bwana Myombekere na Bi Bugonoka ambayo yamegubikwa na changamoto za kifamilia kama vile suala la ugumba ambalo Bugonoka alikumbana nalo huku wakifanya juhudi za kadha wa kadha katika kuondoa tatizo la ugumba hasa kupitia kwa waganga hadi walipofanikiwa kupata mtoto aliyeitwa Ntulanalwo.

Katika riwaya hii vipengele mbalimbali vya falsafa ya Kiafrika vimejitokeza, pia ni vipengele vinavyohalisika katika jamii vipengele hivyo ni kama ifuatavyo;

Falsafa ya uchawi, mwanafalsafa Placide Temples anasema Waafrika wanategemea sana nguvu za kichawi. Suala la uchawi limejitokeza katika riwaya ya Bwana Myombekere na Bi Bugonoka hudhihirika hayo pale mwandishi anaposema,

‘‘........kisa kilichonifanya nikafarakana na mume wangu

ni kwa sababu wake wenzangu ndio walinisingizia ya ka

ma mimi niliwashika ulozi kuwa wao ndio walioua watoto

wangu baba na ndugu zangu wakapata uchungu sana waka

nena ondoka twende pamoja, huwezi tena kukaa hapa saba

bu wachawi hawa wameanza tangu siku nyingi, tazama jinsi

wameharibu utumbo (kizazi) wako, tumeshuhudia wazi pengi

ne wasikuue na wewe pia, nasi tukaambulia bure! Wahenga wetu

walisema, ekilya isoke, kilya n’obwongo ( kilacho nywele kitau

miza na ubongo. Basi ndivyo hivyo wamenitoa.............................

Myombekere akajibu ‘‘Aa! Sivyo, afadhali ingekuwa kama hao wake

wenzako wangesemwa na watu wengine tuu kwamba wao ndio wachawi

wa kupindukia hasa, hawalali nyumbani.

(uk- 20)

Yote haya yanadhihirisha kuwepo kwa falsafa ya kichawi. Pia katika jamii suala la uchawi ni halisi hasa katika jamii ya Wasukuma ambapo wachawi hutumia nguvu za kichawi kuua, kuangamiza na kuharibu maendeleo ya watu wengine.

Falsafa ya nguvu uhai, kipengele hiki kinaelezwa na mwanafalsafa Placide Temples ambapo anasema Waafrika wanaamini katika nguvu uhai na wanaona kuwa chanzo kikuu cha nguvu uhai ni Mungu mwenyewe. Nguvu hii upita kwa Wahenga na Mizimu ambapo hupeleka kwa binadamu na binadamu hupeleka kwa wanyama na mimea. Temples anaendelea kusema kuwa Waafrika wanaamini nguvu ya waganga na hivyo mganga anauwezo kubwa wa kupunguza na kuongeza uhai kwa binadamu. Vilevile Temples anajiuliza maswali mbalimbali kuhusiana na suala la waganga mfano, dawa zinawezaje kuponya? Dawa inawezaje kuua mtu aliye mbali? Ni vipi mtu aliyekufa anaweza kuzaliwa upya, na anasema kitendo cha kupungukiwa nguvu huitwa ‘‘kufwa’’ na kadhalika katika ‘‘The Bantu Philosophy’’ (uk-22) Temples anasema kuwa majibu ya maswali yote matatu, ili uweze kuyajibu lazima uwe mshirika wa mambo yote hayo. Katika riwaya hii suala la nguvu uhai linajitokeza mara nyingi kwani mwandishi amewaonesha wahusika Bwana Myombekere na Bi Bugonoka wakimtegemea Mungu, vilevile wakiamini Mungu ndiye mwanye uwezo mkubwa. Pia wakiwatumia waganga katika kutatua shida zao mfano mwandishi anasema;

‘‘wewe hutazaa mtoto maishani mwako mpaka kufa! Ijapo nikioa

Wanawake wengi, nisipojaliwa na Mungu yote hayo ni majivuno

ya bure’’

(uk-16)

Vilevile suala hili limejitokeza pale msanii anaposema;

‘‘Myombekere naye akanena, ‘‘hata mimi, tangu wazee wako

wakuchukue , huwa natembea kwa watu kuwauliza kama hayo

lakini nilipofika kwa mwingine, akaniambia hivi, sasa wewe bila

mke wako nitawezaje kuwaganga? Utarudi siku nyingine na mke

wako ndipo niwajaribie, kwa sababu aaguae ni maulana.’’

(uk-18)

Maelezo hayo yanadhihirisha kuwa Waafrika wanaamini kuwa Mungu ndiye mwenye nguvu uhai kubwa kuliko viumbe wengine. Pia mwandishi ameonesha kuwa Waafrika hawatumii waganga katika kutatua matatizo yao kwani uamini kuwa mganga ana nguvu uhai kubwa kudhihirisha hayo mwandishi anasema;

‘‘Bugonoka hajahesabiwa kuwa mgumba na mimi hapo niliwaambia

nyinyi mnajua waganga si vizuri zaidi mngekwenda pamoja nae

,wapate kumponya? (uk-17)

Vilevile pale mwandishi anaposema;

‘‘......Kibuguma akaingia ndani, akamtafutia dawa la kabila jingine

Iliyokuwa haifanani na ile ya kwanza, akaitia katika kisonzochake

alafu akamueleza hivi, ‘‘ dawa hii ni sawa na ile niliyoanza kukupa

lakini hii kazi yake ni kutibu ihuzi (ugonjwa wa mchango) ambao

ndio unaouwa watoto wako wakiwa bado tumboni mwako.........’’

(uk-159)

Haya yanadhihirisha uwepo wa nguvu uhai katika riwaya hii ambapo pia suala hili linadhihirika katika jamii kwani yapo matangazo mengi kuhusu waganga na huduma wanazotoa kama vile kusafisha nyota, mvuto, kurudisha mpenzi na kutafuta au kurudisha mali iliyopotea.

Falsafa ya uduara, Temples anasema kuwa Waafrika hupenda vitu vya umbo la duara kama vile ngoma, nyumba, sufuria, vyungu na sahani kwani uamini kuwa ni vitu vizuri. Kipengele cha uduara kimejitokeza katika riwaya hii kwani mwandishi ameonesha wahusika wakitumia vitu vya duara kama vile ungo, vyungu na mitungi. Mfano mwandishi anasema;

‘‘ akachukua pembe la mizimu na ungo wake akatoka navyo nje’’

(uk-8)

Vilevile mwandishi anaposema;

‘‘Basi walipo kwisha kazi hiyo, ndipo Nkwanzi,akamtuma Barongo, leta kile kibuyu cha kuweka mafuta na oleabya (chungu cha kuwekea mafuta) tumtilie mafuta (siagi) ili akifika aungie nyama hii waliyo mpa. (Uk 97)

Vilevile katika kudhihirisha suala la uduara katika riwaya hii mwandishi anaonesha majina ya watu, vitu pamoja na miezi inayoanza na herufi ‘o’ ambayo ni ya duara mfano anaposema;

‘‘mwezi wa omwilaguzu (February) ulikuwa ni wa saba tangu

Bugonoka atunge mimba’’

(uk-273)

Pia mwandishi anaonesha pale anaposema;

‘‘mwezi wa saba (omwerogwechanda) au ikiralya bubezi (julai)’’

(uk-252)

Pia mwandishi anaonesha tena suala ilo anasema;

‘‘mwenzi wa tisa 9. Omutagato (Septemba) mambo yaonekanayo

Katika mwezi huo ni haya’’

(uk-253)

Mambo hayo yanadhihirisha falsafa ya uduara katika riwaya hii ambayo pia yanahalisika katika jamii ya Wasukuma ambao hupenda kujenga nyumba zao katika umbo la duara.

Falsafa ya hofu ya uhai na kifo, Temples anaamini kuwa Waafrika wanahofu juu ya uhai na kifo kwa kudhihirisha hili unaweza kuangalia salamu zao na pia mtu anapopata na ugonjwa huhofu kuwa hawezi kupona na kifo kinamsogelea.katika riwaya hii kipengele hiki kimejitokeza pale mwandishi anaposema;

‘‘baada ya siku kidogo Yule malkia wa wanawake kule kwake,

alipoona nyama iliyowindwa na Mbwa wake kabla hawajawatuma

kwa mfalme wa wanaume ipo karibu kupungua, bila kuona Mbwa

wake, hapo akatoa tangazo la kuwaalika watu wake wote na

walipo kutanika Bukimbo akawaambia hivi, sikilizeni wanawake

kumbe ukarimo uko wa kujiua. Mimi niliona huruma sana nikatoa

mbwa wangu, wakaenda kwa omukama mwenzangu, kwa sababu

mimi nilidhani labda hao watarudishwa upesi, kumbe sivyo!

Tazameni mpaka leo hii hawaonekani na hakuna hata mmoja

Atokaye kule kuja kutuhakikishia kuwa mbwa walifika ama

Hapana. Basi nilichowaita ninyi wake wenzangu ni hiki, ninaona

Kuwa huyo adui njaa tumemjenga kweli msingi wake na tena

Itakuwa kweli kutuangamiza sote bila shaka tutakufa tuishe..’’

(uk-198)

Pia kipengele hiki kinajitokeza pale mwandishi anaposema;

‘‘.............Baada ya Gwaleba kuondoka, ndipo Bugonoka akaamwa

Mbia mume wake hivi, mimi nilikuwa nimekwisha kuogopa niki

Dhani leo tumepata hatia mbaya ya kifo cha mtu mjini mwetu

Mtoto wa watu huyu tumbaku ya chirangi umuuwie hapa na Watu waje waseme sisi tumemloga!Myombekere akajibu ndiyo

hata mimi nimejisemea peke yangu moyoni, toba ya Rabii tumetumwa na nini kumpa kirangi cha tumbako kali hivi kama akifia mjini mwangu humu itakuwa hatia yangu ya kulipizwa kisasi.’’ (uk.175)

hoja hiyo inadhihirisha uwepo wa hofu ya uhai na kifo. Kipengele hiki kinahalisika katika jamii kwani tunaona kuwa yapo mabango mengi yenye kauli mbiu ya ukimwi unaua jihadhari nao, vilevile katika jamii watu uamini kifo kinasababishwa na uchawi.

Falsafa ya maisha ya ndoa, katika falsafa hii Temples anasema Waafrika wanaamini katika ndoa zao na ndoa hizo hudumishwa ili kupata watoto. Uhai wa bindamu unaanzia kwenye mimba ambayo ni matokeo ya ndoa. Katika riwaya hii mwandishi anamwonesha mhusika Bi Bugonoka akiangaika kutafuta mtoto ili kudumisha ndoa yake na Bwana Myombekere. Vilevile mwandishi anaonesha maisha ya upweke yaliyo na shida kwa kumtumia mhusika Myombekere wakati ambapo Bugonoka alichukuliwa na wazazi wake, kudhihirisha hayo mwandishi anasema;

‘‘hapo jamaa wa Myombekere wakaanza kuwaka kwa hasira na kupayuka wakamwambia amkatae mke wake, wakisema wewe ni ndugu yetu, sasa unakubali kukaa na mke wako huyu akiwa mgumba hivi uzuri wako wote huu huishie chini! Hivi wewe unadhani kufufuka hapa duniani ni nini? Sii kuzaa na kuacha mbegu yako hapa duniani ikiwa hai ndiyo maendeleo ya ukoo wetu.’’ (uk.1)

Falsafa ya ubuntu; ‘Obuntu ni falsafa ya Kiafrika inayo sisitiza mahususiano na ushirikiano wa jamii kama misingi ya maisha bora na amani katika jamii. Neno Ubuntu linatoka kwenye neno la Kizulu na Kixhosa na jamii nyingi za kiafika. Neno la kihaya Obuntu au kwakiswahili utu linabeba kwa kiasi fulani maana yaneno utu. Falsafa ya Obuntu inatokana na mila na utamaduni wa Kiafrika ambao umejengwa juu ya maslahi yajamii zaidi ya maslahi ya mtu binafsi. Msingi wa falsafa hii ni ‘mtu sii mtu bila watu’ kwa Kizulu ‘‘ Umuntu ngumutu ngabantu’’ kwa Kihaya ‘ ‘Omuntu ti muntu ka ataliho bantu’’. Katika riwaya hii swala la utu limejitokeza sehemu kadha wakadha mfano pale ambapo Myombekere anapo amua kwenda kwa wakwe zake kuomba radhi mwandishi anasema ;

‘‘ Basi Myombekere alipo maliza mjini mwake siku kadha wakadha moyo wake ukazidi kumdunda sana na kumshauri arudi kwa wakwe zake kuomba radhi.(Uk 40)

Kitendo cha Myombekere kwenda kuomba radhi ni miongoni mwa matendo ya utu kwa waafrika. Vilevile kipengele hiki kinajitokeza pale ambapo Myombekere anasaidiwa na watu ku beba mitungi ya pombe kupeleka kwa wakwe zake. Mwandishi anasema

‘ ‘Baada ya kuitoa ile mitungi ya pombe, wakajitwika vichwani. Kila mwanaume alijitwika mtungi mmoja. Wale wanawake wawili walikwenda wakipokezana kibuyu cha pombe kinachoitwa engunda yobukanza bwa ninazara (kibuyu cha machicha cha mama mkwe).

Suala la kushirikiana ni miongoni mwa matendo ya utu katika falsafa za Kiafrika. Kipengele hiki cha kifalsafa kinajitokeza katika jamii za leo hasa jamii ya wasukuma ambayo hishirikiana katika mambo mbalimbali ya kijamii na katika shughuli mbalimbali za kiuchumi kama vile shughuli za kilimo. Vilevile ni wakarimu na hushirikiana na kutiana moyo matatizo yanapotokea

Kuwepo kwa vipengele hivi vya kifalsafa katika riwaya hii ambayo inaakisi jamii yaa waakerebe inadhibitisha kuwa waAfrika wana falsafa yao. Na kupinga madai ya wana magharibi ambao wanadai kuwa Afrika haina falsafa